Nạn mua bán người ở Việt Nam: Từ tuyến đường truyền thống đến lừa đảo số

5. Tình hình mua bán người ở Việt Nam: Xu hướng và Thực trạng 

Bức tranh về mua bán người tại Việt Nam phản ánh xu thế chung của khu vực, đồng thời mang những nét đặc thù riêng, được định hình bởi yếu tố địa lý, điều kiện kinh tế – xã hội và bối cảnh lịch sử gần đây. Trong hơn một thập kỷ qua, các mô hình mua bán người tại Việt Nam đã có nhiều biến đổi đáng kể, đặc biệt kể từ sau đại dịch COVID-19 – vốn là chất xúc tác cho nhiều thay đổi sâu rộng.

Tác động của COVID-19 và các cú sốc kinh tế: Dù Việt Nam đã ứng phó hiệu quả với đại dịch COVID-19, song nền kinh tế cũng phải đối mặt với nhiều thách thức nghiêm trọng. Năm 2020, tốc độ tăng trưởng giảm mạnh, với hơn 32 triệu người bị mất việc làm hoặc sụt giảm thu nhập. Các hộ gia đình dân tộc thiểu số bị ảnh hưởng nặng nề nhất, với tỷ lệ mất việc và khó khăn tài chính cao hơn đáng kể so với các nhóm dân cư đa số.

Hệ quả là nhiều người đã buộc phải di cư trong nước hoặc vượt biên để tìm việc làm, từ đó làm gia tăng nguy cơ trở thành nạn nhân của nạn mua bán người. Mặc dù nền kinh tế bắt đầu phục hồi vào năm 2022, nhưng các cộng đồng khu vực nông thôn và biên giới vẫn tiếp tục gặp nhiều trở ngại.⁷ Việc hoàn tất hàng rào dây thép gai dọc biên giới Trung Quốc – Việt Nam vào năm 2021 càng khiến các tuyến di cư và giao thương truyền thống bị gián đoạn, buộc những nhóm dễ bị tổn thương phải tìm kiếm các tuyến đường mới – nguy hiểm hơn và nhiều rủi ro hơn.⁸

Hàng rào biên giới quy mô lớn của Trung Quốc, kéo dài hơn 1.000 km dọc biên giới với Việt Nam, Lào và Myanmar, trong ảnh chụp tại Hà Giang. Ảnh: Tổ chức Blue Dragon

Thay đổi trong xu hướng mua bán người: Điểm đến đa dạng, rủi ro gia tăng

Trong hơn một thập kỷ qua, quy mô và tính chất của nạn mua bán người tại Việt Nam đã có nhiều thay đổi đáng kể. Theo số liệu của Bộ Công an, giai đoạn 2010 – 2021 ghi nhận gần 7.500 nạn nhân bị mua bán trong khoảng 3.500 vụ việc, trong đó khoảng 75% nạn nhân bị đưa sang Trung Quốc, chủ yếu là phụ nữ và trẻ em gái.⁹

Tuy nhiên, kể từ sau đại dịch và hàng rào biên giới của Trung Quốc hoàn thành, các tuyến đường và điểm đến trong hoạt động mua bán người đã trở nên đa dạng hơn.

• Trung Quốc vẫn là điểm đến chính, nhưng số lượng nạn nhân bị đưa sang nước này đã giảm đáng kể kể từ năm 2021. Năm 2022, chỉ 44% nạn nhân được Tổ chức Blue Dragon Children’s Foundation hỗ trợ là bị mua bán sang Trung Quốc – giảm mạnh so với mức 95% trong giai đoạn trước đại dịch
• Campuchia và Myanmar đã trở thành các điểm nóng mới, đặc biệt đối với các vụ bóc lột lao động và ép buộc tham gia vào hoạt động lừa đảo trực tuyến. Năm 2022, 26% nạn nhân được Blue Dragon hỗ trợ từng bị mua bán sang Campuchia và 19% sang Myanmar.¹⁰
• Tình trạng mua bán người trong nội địa cũng đang gia tăng, với các nhóm như trẻ em lang thang và lao động di cư từ nông thôn trở thành mục tiêu có nguy cơ cao bị bóc lột sức lao động hoặc xâm hại tình dục tại các đô thị lớn.

Các hình thức bóc lột: cũ và mới

Hoạt động mua bán người tại Việt Nam hiện nay bao gồm nhiều hình thức bóc lột đa dạng, kết hợp giữa các hình thức truyền thống và các phương thức mới phát sinh trong bối cảnh hiện đại:

• Bóc lột tình dục và hôn nhân cưỡng ép: Phụ nữ và trẻ em gái Việt Nam tiếp tục bị các đường dây buôn người đưa ra nước ngoài để ép kết hôn hoặc bóc lột tình dục, chủ yếu do tình trạng mất cân bằng giới tính và những chuẩn mực văn hóa thiên lệch tại một số quốc gia láng giềng, đặc biệt là Trung Quốc.¹¹
• Bóc lột lao động và ép buộc tham gia hoạt động phạm pháp: Nam giới và trẻ em trai ngày càng trở thành mục tiêu bị buôn bán để lao động cưỡng bức, đặc biệt tại các khu tổ hợp lừa đảo ở Campuchia và Myanmar. Tại đây, nạn nhân bị ép buộc tham gia vào các hoạt động gian lận trực tuyến, dưới sự đe dọa bạo lực hoặc gánh nặng nợ nần. Các khu vực này thường bị cô lập, hoạt động xuyên biên giới, khiến việc giải cứu trở nên cực kỳ khó khăn.¹²
• Mua bán người nội địa: Tình trạng mua bán người ngay trong lãnh thổ Việt Nam đang có chiều hướng gia tăng. Trẻ em sống lang thang và người di cư từ nông thôn đến thành phố là những nhóm có nguy cơ cao bị bóc lột sức lao động hoặc tình dục tại các đô thị lớn.¹³

• Các hình thức mới nổi:  

• • Lao động cưỡng bức trên tàu cá: Nhiều nam giới bị lừa với lời hứa về công việc hợp pháp trong lĩnh vực hàng hải, nhưng sau đó bị ép làm việc trong điều kiện khắc nghiệt trên tàu cá, gần như không được trả công. Do bị cô lập ngoài khơi, khả năng trốn thoát gần như bằng không.¹⁴
  • Mua bán phụ nữ mang thai và trẻ sơ sinh: Các đường dây tội phạm lợi dụng tình trạng dễ tổn thương của phụ nữ mang thai – hoặc đưa họ ra nước ngoài để sinh con rồi bán trẻ sơ sinh¹⁵ hoặc chiếm đoạt trẻ sơ sinh bằng cách giả danh các tổ chức từ thiện¹⁶. Đây là một trong những diễn biến đáng lo ngại và gây phẫn nộ nhất trong các hình thức mua bán người hiện nay.
  • Lừa đảo trực tuyến: Sự phát triển nhanh chóng của các nền tảng trực tuyến đã tạo ra những cơ hội mới cho cả việc tuyển mộ lẫn bóc lột nạn nhân. Nhiều người bị dụ dỗ qua trên mạng xã hội thông qua các lời mời làm việc giả mạo, kết bạn hoặc quan hệ tình cảm, và sau đó bị ép buộc tham gia vào các hoạt động lừa đảo qua mạng. ¹⁷

Video nâng cao nhận thức do Hagar Việt Nam phát hành 

Tập trung theo vùng địa lý và yếu tố biên giới

Hoạt động mua bán người từ Việt Nam tập trung nhiều tại các khu vực biên giới trọng điểm – đặc biệt là các tỉnh phía Bắc giáp Trung Quốc và Khu Kinh tế Đặc biệt Tam Giác Vàng, nằm trên phần lãnh thổ tiếp giáp giữa Lào, Thái Lan và Myanmar.¹⁸ Khu vực “Tam Giác Vàng” được biết đến là điểm nóng của nhiều hoạt động phi pháp xuyên biên giới như mua bán người, lừa đảo trực tuyến và buôn bán ma túy. Tại đây, nạn nhân thường bị cưỡng ép lao động, bóc lột tình dục, hoặc bị ép buộc tham gia vào các hoạt động phi pháp như lừa đảo trực tuyến, vận chuyển ma tuý trong các sòng bạc, khu trò chơi và doanh nghiệp trực tuyến.¹⁹

Tuyển mộ số: thay đổi cách mạng 

Sự phát triển của mạng xã hội và các nền tảng số đã làm thay đổi hoàn toàn cách các đường dây buôn người tuyển mộ nạn nhân. Chỉ cần một thao tác tìm kiếm đơn giản với cụm từ “việc làm tại Campuchia” trên Facebook có thể cho ra hàng loạt nhóm đăng tuyển dụng, quảng cáo mức lương trên 20 triệu đồng/tháng (tương đương 800 USD) – gần gấp ba lần mức lương trung bình của người lao động Việt Nam (khoảng 7,5 triệu đồng/tháng).²⁰

Ảnh: Văn phòng Quốc hội

Những quảng cáo việc làm này cố tình nhắm đến những người đang trong tình trạng túng quẫn về kinh tế, đưa ra các lời mời gọi như “việc nhẹ lương cao” với yêu cầu tối thiểu, làm việc ở nước ngoài hoặc tại các địa phương khác trong nước. Những lời hứa đó nghe có vẻ quá hấp dẫn để là thật – và thực tế đúng là như vậy – nhưng áp lực tài chính khiến nhiều người dễ trở thành nạn nhân.

Người trẻ, đặc biệt là những người sống ở vùng nông thôn và không có nhiều hiểu biết về cạm bẫy trên internet, là nhóm dễ bị tổn thương nhất. Họ có thể không nhận ra các dấu hiệu cảnh báo trong quá trình tuyển dụng có liên quan đến mua bán người, như mô tả công việc mơ hồ, yêu cầu giao nộp hộ chiếu, hoặc bị thúc ép phải đi ngay lập tức.

Tuy nhiên, những công việc như vậy thường dẫn đến việc nạn nhân bị mua bán vào các ngành dịch vụ nhạy cảm hoặc môi trường lao động nặng nhọc như nhà máy, hầm mỏ và tàu đánh cá – nơi họ bị bóc lột sức lao động và nhận mức lương rất thấp.²¹

Campuchia hiện đã trở thành một điểm đến chính của công dân Việt Nam bị cưỡng ép tham gia vào các hoạt động lừa đảo trực tuyến. Các khu kinh tế đặc biệt của nước này, đặc biệt là ở khu vực giáp biên giới Thái Lan, có nhiều khu tổ hợp khép kín, nơi nạn nhân bị ép làm việc tại các tổng đài, điều hành các trò lừa đảo tình cảm, gian lận tiền điện tử và các loại tội phạm mạng khác. Các nạn nhân cho biết họ bị giam giữ trong các khu có bảo vệ canh gác nghiêm ngặt, bị đánh đập nếu không đạt chỉ tiêu, và buộc phải trả các khoản “nợ giả” để được thả. Tính chất xuyên quốc gia của các hoạt động này, kết hợp với việc thực thi pháp luật yếu ở một số khu vực, khiến việc giải cứu trở nên vô cùng khó khăn.²²

Các nhóm dễ bị tổn thương

Trong giai đoạn từ 2011 đến 2020, có 7.356 nạn nhân của nạn mua bán người được các cơ quan chức năng giải cứu, trong đó 90% là phụ nữ và trẻ em. Phần lớn nạn nhân này đến từ những vùng nông thôn khó khăn, vùng sâu vùng xa, và hơn 80% là người dân tộc thiểu số với trình độ học vấn hạn chế.²³ Những năm gần đây, tuy phụ nữ và trẻ em vẫn chiếm đa số trong số các nạn nhân bị mua bán, số lượng nạn nhân nam giới đã tăng lên đáng kể. Riêng trong năm 2022, hơn 50 nạn nhân nam – bao gồm cả người lớn và trẻ em – đã được giải cứu khỏi các hình thức bóc lột tại Campuchia, và 92 người khác bị bóc lột trên đường phố Hà Nội đã được Tổ chức trẻ em Rồng Xanh hỗ trợ.

Ngoài ra, các thành viên trong cộng đồng LGBTQI+ tại Việt Nam cũng ngày càng dễ trở thành nạn nhân của nạn mua bán người, thường bị bóc lột do phải đối mặt với kỳ thị xã hội.²⁴

Trẻ em lang thang cũng là một nhóm đặc biệt dễ bị tổn thương. Trong chín tháng đầu năm 2023, Tổ chức Blue Dragon đã tiếp cận 137 trẻ em và người lớn đang sinh sống trên đường phố Hà Nội, trong đó 37% có dấu hiệu từng liên quan đến mua bán người.²⁵ Con số này cho thấy mối liên hệ chặt chẽ giữa tình trạng vô gia cư, nghèo đói và nguy cơ bị mua bán người ở môi trường đô thị.

6. Nguyên nhân gốc rễ: Vì sao Việt Nam vẫn dễ bị tổn thương 

Việc Việt Nam được xếp hạng “Nhóm 2” trong Báo cáo về tình hình mua bán người năm 2024 của Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ²⁶ cho thấy có sự cải thiện so với năm 2023. Điều này phản ánh những nỗ lực đáng kể của Việt Nam trong việc phòng, chống nạn mua bán người, dù vẫn chưa đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn tối thiểu theo Đạo luật Bảo vệ Nạn nhân Mua bán người của Hoa Kỳ. Nhiều yếu tố liên quan chặt chẽ với nhau tiếp tục khiến Việt Nam rơi vào tình trạng dễ bị tổn thương trước vấn nạn này.

Các yếu tố kinh tế

Nghèo và thiếu cơ hội việc làm: Mặc dù kinh tế Việt Nam đạt tốc độ tăng trưởng ấn tượng trong những năm qua, khu vực nông thôn và vùng đồng bào dân tộc thiểu số vẫn còn kém phát triển hơn so với thành thị. Điều này đồng nghĩa với việc một bộ phận lớn dân số vẫn phải sống trong điều kiện kinh tế khó khăn, rất ít cơ hội việc làm ổn định. Chính sự thiếu thốn này khiến họ dễ trở thành hành nạn nhân của mua bán người khi họ cố gắng tìm mọi cách để cải thiện cuộc sống. Hiện có tới 55% lực lượng lao động làm việc trong khu vực phi chính thức – nơi môi trường làm việc bấp bênh, dễ bị các đối tượng buôn người lợi dụng.²⁷ Chênh lệch thu nhập giữa Việt Nam và các nước điểm đến cũng ra tạo động lực lớn cho làn sóng di cư. Khi không có cơ hội kiếm sống ổn định, chính đáng tại địa phương, nhiều người sẵn sàng đánh đổi bằng cách chấp nhận những lời mời gọi hấp dẫn, dù rủi ro cao và không rõ ràng với hi vọng thu nhập cao ở nước ngoài.

Nhạy cảm địa lý: Việt Nam có đường biên giới dài với Trung Quốc, Lào và Campuchia, cùng với hàng loạt lối mòn, đường tắt và tuyến vượt biên không chính thức. Những điều kiện này tạo thuận lợi cho các hoạt động mua bán người. Địa hình đồi núi hiểm trở và sự cách biệt của các khu vực biên giới cũng góp phần che giấu hoạt động của các đường dây tội phạm.²⁸

Nâng cao nhận thức cộng đồng: Các tổ chức phi chính phủ thường xuyên tổ chức các chiến dịch truyền thông, hội thảo và chương trình giáo dục tại trường học và cộng đồng địa phương nhằm nâng cao nhận thức về hiểm họa của nạn mua bán người. Những hoạt động này giúp người dân nhận diện các thủ đoạn của tội phạm mua bán người, từ đó giảm nguy cơ bị lừa gạt và trở thành nạn nhân.

Hỗ trợ quá trình xây dựng chính sách: Các tổ chức phi chính phủ cũng đóng góp vào việc cải thiện chính sách và pháp luật liên quan đến mua bán người thông qua nghiên cứu, cung cấp dữ liệu giá trị và tư vấn chuyên môn. Bằng việc đề xuất các chiến lược can thiệp hiệu quả hơn, các tổ chức này góp phần tăng cường năng lực ứng phó với nạn mua bán người ở cả cấp quốc gia và quốc tế.⁴³,⁴⁴,⁴⁵

9. Định hướng tương lai và Khuyến nghị

Giải quyết vấn đề mua bán người tại Việt Nam đòi hỏi phải đối mặt với nhiều thách thức kéo dài, đồng thời phát huy các thế mạnh hiện có và xây dựng các cách tiếp cận mới.

• Hoàn thiện khung pháp lý và cập nhật thường xuyên để phù hợp với bối cảnh mua bán người đang thay đổi và sự biến hóa ngày càng tinh vi của tội phạm.
• Tăng cường hiệu quả phối hợp liên ngành và liên vùng, thông qua việc thúc đẩy mối liên kết chặt chẽ giữa các cơ quan chính phủ, tổ chức phi lợi nhuận, doanh nghiệp và cộng đồng địa phương.⁴⁶
• Phối hợp xuyên biên giới: Các hoạt động mua bán người diễn ra ở nhiều quốc gia, đòi hỏi phải tăng cường hợp tác quốc tế. Các cơ chế hiện tại thường chưa đủ hiệu quả để đối phó với các mạng lưới tội phạm hoạt động nhanh và linh hoạt.
• Ứng dụng công nghệ và đổi mới sáng tạo: Thúc đẩy việc sử dụng công nghệ và trí tuệ nhân tạo để giám sát, phân tích dữ liệu và phát hiện sớm các nền tảng trực tuyến được sử dụng để tuyển mộ nạn nhân.
• Đầu tư vào giáo dục, đặc biệt cho các nhóm dễ bị tổn thương như người dân tộc thiểu số, phụ nữ và trẻ em. Giáo dục và nâng cao trình độ dân trí sẽ giúp người dân có thêm kiến thức, hiểu biết pháp luật, kỹ năng sống và kỹ năng số – từ đó nâng cao khả năng tự bảo vệ trước các hành vi gian lận và mở rộng cơ hội kinh tế.
•  Áp dụng cách tiếp cận dựa trên quyền lợi của nạn nhân: Trong nhiều trường hợp, nạn nhân mua bán người vẫn bị đối xử như tội phạm thay vì được nhìn nhận là người sống sót cần được hỗ trợ. Khung pháp lý cần phân biệt rõ ràng giữa người phạm tội và nạn nhân. Các dịch vụ hỗ trợ toàn diện đáp ứng nhu cầu dài hạn của nạn nhân – bao gồm tư vấn tâm lý, chăm sóc y tế, hỗ trợ pháp lý và tái hòa nhập kinh tế – là yếu tố thiết yếu để phục hồi hiệu quả và ngăn ngừa việc bị mua bán trở lại.

10. Kết luận  

Nạn mua bán người tại Việt Nam là một thách thức phức tạp và đa chiều, đòi hỏi một chiến lược toàn diện và linh hoạt. Mặc dù Việt Nam đã đạt được nhiều tiến bộ đáng kể về xây dựng khuôn khổ pháp lý và hợp tác quốc tế, nhưng tình trạng này vẫn tiếp tục phát triển nhanh hơn khả năng ứng phó của các thiết chế hiện hành. Việc chuyển từ các hình thức mua bán người truyền thống qua biên giới sang các hoạt động tinh vi trên không gian mạng cho thấy mức độ thích ứng cao của các mạng lưới tội phạm. Do đó, các nỗ lực phòng, chống mua bán người cũng cần nhanh nhạy hơn, tận dụng công nghệ để phục vụ công tác phòng ngừa và phát hiện, đồng thời tiếp tục đặt nạn nhân vào vị trí trung tâm trong mọi hoạt động hỗ trợ và bảo vệ.

Để đối phó hiệu quả với nạn mua bán người, cần có sự phối hợp đồng bộ ở nhiều cấp và giữa nhiều lĩnh vực. Cơ quan nhà nước, tổ chức phi chính phủ, cộng đồng và các cơ quan truyền thông cần cùng nhau hành động – không chỉ để xử lý các vụ việc trước mắt mà còn để giải quyết những yếu tố dễ gây tổn thương mang tính hệ thống. Chỉ với cách tiếp cận phối hợp như vậy, Việt Nam mới có thể hy vọng đẩy lùi nạn mua bán người một cách hiệu quả, tiến tới xây dựng một xã hội an toàn, công bằng hơn, nơi quyền con người được tôn trọng và bảo vệ cho tất cả công dân.